کاربافی، قدیمی ترین هنر پارچه بافی میبد - دروازه پرشیا

مردم این خطه از استان یزد به این صنایع ارزشمند به عنوان شغل نگاه نمی نمایند بلکه با جان و دل در احیای این صنایع در شهرستان خود عمل می نمایند که به نوعی در سلامت روح و جسم آن ها هم نقش دارد.

تاریخچه پارچه بافی

مهارت و ابتکار ایرانیان در هنر بافندگی سابقه ای بس طولانی دارد. روی تیغه مفرغی تبری که با سفال های عهد اول شوش به دست آمده است، به تاثیر املاح مسی، نقشی از پارچه ای که به آن پیچیده بودند باقیمانده که از آن معلوم می گردد در حدود سه هزار تا سه هزار و پانصد سال پیش از میلاد، بافتن پارچه لطیف حتی با چرخ بافندگی دقیق معمول بوده است. شاید این پارچه از کتان بوده باشد. از یک میله مفرغی که در تپه حصار دامغان با آثار دیگری متعلق به هزاره سوم پیش از میلاد کشف شده، پیدا است که مخصوص ریسندگی بوده و با آن نخ های بسیار نازک می تنیدند و این خود علت پیشرفت ریسندگی در آن موقع است.

هخامنشیان در بافتن پارچه های پشمی نرم و لطیف مشهور بودند و این پارچه ها سبب معروفیت لباس های فاخر و زیبای آن ها شده است. روی نقوش کاشی های لعابی که از بناهای هخامنشی در شوش به دست آمده است همین پارچه های گل دار دیده می شوند که قطعا طرح آن ها روی پارچه گلدوزی شده است.

اما معروفیت هنر پارچه بافی ایران در دوره ساسانی به اوج رسید. در این دوره بود که ابریشم از چین به ایران می آمد و در خود کشور هم پرورش کرم ابریشم و صنعت ابریشم به وفور رواج یافته بود. از این دوره تنها چند قطعه پارچه ابریشمی و یکی دو قطعه پارچه پشمی به جای مانده است. اما نقوشی که از گل های این پارچه ها روی تصاویر طاق بستان و ظروف نقره ساسانی به جای مانده، اطلاعات ما را در این باب تکمیل می نماید و کمال پیشرفت این هنر را در دوره ساسانی نشان می دهد. طرح های این پارچه ها بسیار گیرا و گوناگون است و شیوه آن ها امتیاز خاص دارد. اگرچه این امتیاز بیشتر از جهت استحکام و متانت نقش است تا از حیث ظرافت.

اما تحول عظیمی که در دین و سیاست ایران روی داد و سلسله ساسانی را سرانجام بخشید، این صنعت را قطع کرد و بت شکنی اسلامی را جایگزین آن ساخت که نه تنها نقش های تمثیلی مذهبی بلکه هرگونه نمایش موجودات زنده را منع کرد. ولی ایرانیان اگرچه دین اسلام را پذیرا شدند، اما ایران که وارث ذخایر هنری سه هزار ساله بود،نقش صورت جانوران و پرندگان و انسان را که آداب آیین کهن ایشان بود ترک نکرد.

کاربافی

در شهرستان میبد به صورت عام به هرگونه دستگاه داری کار می گویند و به عمل بافتن روی آن کاربافی می گویند؛ از جمله زیلوبافی، پتوبافی و پارچه بافی. در پارچه بافی علاوه بر طرح و کاربرد متفاوت پارچه ها، مصالح آن ها نیز با هم فرق می نمایند. مثل کرباس بافی، شَعربافی و... البته می توان آن ها را به دو دسته تقسیم بندی کرد؛ دستباف هایی که کاربرد آن ها کف پوشی (فرش) است: مثل زیلو و پتو و دستباف هایی که بیشتر برای پوشش (البسه) و غیره استفاده می شوند، مثل: پارچه بافی، کرباس بافی و شَعربافی.

دسته دوم را می توان از لحاظ جنس مصالح به 2 دسته تقسیم کرد؛ پارچه هایی که مصالح اولیه آن ها پنبه است: چون کاربافی و کرباس بافی. و پارچه هایی که مصالح آن ها غیر از پنبه است : چون شَعربافی که شَعر به معنای پشم و مو است.

این هنر ریشه در تاریخ این شهرستان دارد و هنوز که هنوز است فراوریات آن را می توان در گوشه و کنار خیلی از خانه های محلات قدیمی این شهرستان دید، اما متأسفانه هیچ گاه مورد مطالعه قرار نگرفته و به عنوان یکی از صنایع دستی منطقه و یک پیشه بومی به آن پرداخته نشده و در طول دهه های اخیر به دلایل مختلف از جمله ورود تکنولوژی و حجم فراوری نساجی به وسیله آن، کاربافی نیز مانند دیگر فنون بافندگی سنتی در حال فراموشی و منسوخ شدن است.

اگرچه کاربافی در بعضی منطقه ها مرکزی ایران از جمله ؛ میمند، آباده، بروجن، ورزنه و هرمزگان رواج داشته، اما آنچه که میبد را از سایر این منطقه ها متمایز و اهمیت پژوهش به کاربافی را در میبد دو چنان می نماید، این است که کاربافی در منطقه ها نامبرده حدود 50 تا 80 سال گذشته، رونق خود را از دست داده و اثری از آن باقی نمانده است. در صورتیکه در شهرستان میبد کاربافی با پیشینه ای حدود 600 سال (یا حتی بیشتر) هنوز در بعضی از محله های قدیمی به دست پرتوان پیرزنان جان دارد و بافته می گردد!

این هنر دستی را که به کارتوفی، کارششوک و کارکرباس معروف است، هنرمندان میبد از روزگار دور تابه حال در خانه می بافتند.

قدمت کاربافی به دوران تیموری باز می گردد و این دستباف سنتی به عنوان پارچه پوشاکی برای انواع چادر زنانه، چادر شب، روانداز، روتختی، پارچه های لباسی، بقچه، سفره، دستمال، حوله، پلاس، کیسه حنا و غیره کاربرد دارد.

پارچه های کارباف با دارهای ساده دووردی ساخته شده از چوب و نی بافته می گردد که این دارها روی چاله ای به عمق 70 سانتی متر بر پا می گردد و اغلب در صفه، ایوان یا اتاق نشیمن مستقر می شدند.

بافنده این هنر دستی، برای بافت، پشت چاله می نشیند و با ابزار داخل آن کار می نماید، به همین علت به آن کارچاله نیز می گویند.

تنوع پارچه های کارباف که در محله های ده آباد، دهستان بفروئیه، مهرگرد و محله یخدان شهرستان میبد بافته می شوند، در طرح، نقش و رنگ بندی بسیار متنوع است. طرح راه راه و چهار خانه یکی از طرح هایی است که بر پایه ذوق و سلیقه بافندگان ترکیب بندی می گردد و از لحاظ هنری اهمیت خاصی دارد.

چرخ های پنبه ریسی، ماسوره پرکنی و دونه بری برای خارج کردن دانه گل پنبه از جمله دستگاه های جانبی است که هر کارباف باید در کنار دار کاربافی خود داشته باشد.

طرح ها و نقش های رایج

پارچه کارباف با توجه به کاربرد آن ساده و تک رنگ یا طرح دار است. طرح غالب آن ها یا به صورت چهارخانه های ریز و درشت رنگی یا به صورت راه راه در جهت پودگذاری است. چهارخانه ها میزان های مختلفی دارند و در رنگ های متنوعی بافته می شوند. در میبد به این چهارخانه ها گُل گفته می گردد و چهارخانه های بزرگ را گلِ درشت و چهارخانه های ریز را گلِ ریز می گویند. از جمله طرح های رایج، حاشیه گذاری است که به صورت نوار پهن رنگی یا در چهار طرف پارچه مثل دستمال یا فقط در بالا و پایین بافته که اصطلاحاً به آن سَر پهن می گویندو مثل حوله بافته می گردد. هرکدام از این دستباف ها بر حسب کاربرد، نام و طرح مخصوصی که دارند در بین مردم میبد کاملا شناخته شده هستند. خانم شکن یکی از طرح های خاص کاربافی است که زمینه آن به رنگ مشکی و با نقش خانه های ریز قرمز رنگ است.

الیاف مصرفی در کاربافی

تنها الیافی که در بافت پارچه های کارباف از گذشته تابه حال مورد استفاده قرار می گیرد، الیاف پنبه است. البته امروزه بعضی از بافندگان دست به ابتکار جدیدی زده اند و از اضافات نخ پشمی مورد استفاده در قالی بافی برای بافت نوعی پلاس استفاده می نمایند. آنچه در اینجا مورد بحث است، دستباف های پارچه ای است که جنس آن ها از پنبه بوده و به روش سنتی با دارهای چوبی ساده که در منطقه به صورت دست ساز درست شده، بافته می شوند. از جمله معروف ترین نوع فراوریات کاربافی، کرباس است.

دلایل استفاده از پنبه در کاربافی : در میبد دلایل مختلفی برای استفاده از الیاف پنبه در بیشتر منسوجات وجود دارد. یکی از پدیده های طبیعی موثر در زندگی انسان آب و هوا است و دیگری کشت فراوان پنبه در این شهرستان است.

لازم به ذکر است: رونق کاربافی در گذشته به حدی زیادبود که در هر خانه ای حداقل یک یا دو چاله کاربافی وجود داشت و محصولات این هنر دستی به سایر شهرهای کشور صادر می شد اما متاسفانه در طول دهه های اخیر به علت ورود ماشین های بافت پارچه به منطقه و جایگزین شدن فراوریات آن ، کاربافی رونق بازار خود را از دست داده است.

در راستای حفظ و احیای این هنر دستی پایگاه پژوهشی میبد، اقداماتی نظیر انجام پژوهش در زمینه های کاربافی در شهر تاریخی میبد، آنالیز علل رکود کاربافی، شناخت و معرفی آن و راه اندازی موزه کاربافی در کنار کاروانسرای شاه عباسی را انجام داده است.